Stijn Devillé
Hitler is dood

Stel je het eind van de wereld voor. Een kapotgeschoten landschap, vlak voor een strenge winter. Geen gebouw dat nog rechtstaat, geen instelling die nog werkt. Op straat vrees voor rebellen, aanslagen, een bevolking die niet weet waaraan of waaraf. Een Amerikaans-Britse bezettingsmacht die dat alles onder controle poogt te houden. En een juridisch systeem op gang probeert te brengen. Het is een situatie die ons bekend voorkomt, maar die zich veel dichter bij huis, in een even acute vorm heeft voorgedaan als vandaag in Syrië, Irak of Afghanistan.

Hitler is dead, I repeat, Adolf Hitler is dead. Dat was de opening van de nieuwsflash van de BBC op 1 mei 1945. Alle kranten kopten met dezelfde titel. Er bestaan honderden foto’s van Tommy’s en GI’s die deze voorpagina’s juichend de lucht insteken. Hitler is dood. De oorlog is voorbij. In Neurenberg kan het echte werk nu pas beginnen.

Zolang Hitler nog leefde, was Winston Churchill de mening toegedaan dat de Duitse kopstukken moesten worden gearresteerd en binnen de zes uur standrechtelijk geëxecuteerd. Churchill vreesde immers dat Hitler een proces naar zijn hand zou zetten en er als een vedette zou uitkomen. Nu de dictator zich van het leven heeft beroofd, kunnen de VS de Britse premier ervan overtuigen aan een internationaal tribunaal mee te werken.

Toch stelt zich een groot aantal problemen. In 1945 bestaat er niet zoiets als internationale wetgeving of rechtspraak, dus waarop moet de rechtbank zich beroepen? Op het feit dat de geallieerden hebben gewonnen en dus wel gelijk zullen hebben? Tijdens zijn kruisverhoor maakt Goering op gruwelijk scherpzinnige wijze brandhout van de aanklacht, de legitimiteit van de rechtbank en van de gevolgde redeneringen tijdens het proces. De ijdele lapzwans Goering ontpopt zich plots tot een meesterlijk debater. Maar ook andere beklaagden zoals architect Speer, rijksbankpresident Hjalmar Schacht en de christendemocraat Von Papen brengen de clichébeelden over het eenduidige nazi-Duitsland aan het wankelen. Door hun getuigenissen krijg je een inkijk in het mechanisme: hoe geraakten de voorwaarden vervuld waardoor de holocaust kon ontstaan? En hoe heeft het ‘Westen’ gewoon toegekeken?

Ook op het morele vlak stelt zich een probleem: rechtspraak gaat uit van een geproportioneerde straf. Maar wat als de misdaad zo gedisproportioneerd is? En hoe bestraf je een genocide, waaraan een groot deel van de bevolking medeplichtig is? Hoe bouw je zo’n land weer op en loods je het de democratie in?

Het zijn problemen en discussies die in Hitler is dood op het scherp van de snee worden gevoerd door vier jonge geallieerde medewerkers in Neurenberg. Tegen de achtergrond van een stad in puin, waar mensen leven in holen, pogen de vier een moraal te ontwikkelen voor de toekomst. Al brengt dat henzelf en hun land in nauwe schoentjes.

Tussen de beklaagden onderling ontstaan intussen spanningen en meningsverschillen. Want de overlevingsstrategie van de één, betekent het doodvonnis voor de ander. Hitler is dood. Maar de bittere erfenis die hij nalaat is enorm. 

75 jaar later bestaat er nog steeds alleen internationale rechtspraak voor wie haar wil volgen. Opvallend is dat de VS als oprichter van het Neurenberg-tribunaal zelf de jurisprudentie niet erkent van het Internationale Strafhof in Den Haag. Uit vrees dat de VS zelf voor de rechtbank zouden worden gebracht voor oorlogsmisdaden in Vietnam, Afghanistan en Irak hebben de achtereenvolgende administraties van Clinton, Bush, Obama en Trump de internationale rechtspraak nog steeds niet geratificeerd. Het maakt dat Hitler is dood vandaag opnieuw razend actuele en pertinente vragen stelt over rechtspraak en rechtvaardigheid.