Beven & Blake
Els Theunis, dramaturg
Raging furious, the flames of desire
Ran thro’ heaven and earth, living flames,
Intelligent, organiz’d arm’d
With destruction and plagues. In the midst
The Eternal Prophet, bound in a chain,
Compell’d to watch Urizen’s shadow.
William Blake, The Book of Los
In het zesde middelbaar zat Anneke Daems in mijn klas. Nu zou ze een emo genoemd worden, in die tijd was ze gewoon een coole new waver. Ze had een goed gevoel voor humor en deed het ondenkbare. Ze stond ’s morgens extra vroeg op om boeken te kunnen lezen voor schooltijd. Tijdens de Engelse les zocht ik haar altijd op. Meer dan welke leerkracht ook, opende Anneke een vat vol literatuur. Terwijl de anderen zich bezig hielden met past, present and future tenses, voerde zij mij vanachter in de klas, fluisterend, naar de wereld van Heiner Müller en William Blake. Een literaire spreidstand die wel wat omvat: van een van de spannendste Duitse theaterschrijvers van de tweede helft van de twintigste eeuw naar een visionair dichter uit de achttiende eeuw. We vertaalden hen, met Duits of Engels woordenboek in de hand. We leerden gedichten en fragmenten uit ons hoofd. En nu, zoveel jaren later, kruist Blake terug mijn pad. Als het bovenstaande motto dat op de eerste pagina staat van Maria Milisavljevics tekst Beven. En dat een sleutel biedt tot het begrijpen van dit stuk.
Toen William Blake (1757-1827) vier jaar was stak God zijn hoofd door het raam, waarop de kleine William in gillen uitbrak. Enkele jaren later verschenen in een boom op elke tak engelen met ruisende vleugels. Zijn leven lang kreeg Blake visioenen waarin God, Engelen of vreemde wezens zich aan hem openbaarden. Maar evengoed voerde hij gesprekken met de doden, waaronder zijn jonggestorven broer, die hem tijdens zo’n ontmoeting een nieuwe manier van graveren toonde. Door deze techniek kon Blake voortaan tekst en beeld in één gravure verenigen en Illuminated Books drukken, met rondom de handgeschreven gedichten zijn fantastische tekeningen.
Als dichter verkent Blake de spanning tussen de menselijke gevoelens en de gangbare sociale en politieke conventies. Hij spreekt over onderwerpen als armoede, kinderarbeid, de onderdrukking door de kerk, maar ook over het recht van kinderen om als individu behandeld te worden. Hij leeft in een tijd die volop in beweging is. De wetenschappers en filosofen van de Verlichting breken het denken open. In Frankrijk en de Verenigde Staten woeden revoluties. Vrouwen en mensen van kleur beginnen te ijveren voor gelijke rechten. Als illustrator en drukker van die dissidente intellectuele stemmen staat Blake in centrum van de veranderende tijd.
Maar zijn eigen werk is doordrongen van een worsteling met die Verlichting. Enerzijds bestrijdt hij mee de oude autoritaire machtsstructuren van kerk en staat. Anderzijds vreest hij dogmatische wetenschappelijkheid die de verbeelding en de vrijheid kunnen beknotten. Die geen ruimte meer laten voor wat niet te meten is. Voor het mysterie en de verbeelding.
Doorheen de jaren ontwikkelt Blake een compleet eigen mythologisch universum. De hoofdrolspeler uit The Book of Urizen (uit te spreken als ‘you-reason’) is een soort oud-testamentische God, een symbool van de Rede en het Verstand. Een wraakzuchtige oude man met een baard die het universum ontwerpt en onderwerpt. Voortdurend verzint hij nieuwe regels om de zonden te bestraffen en zo de mensenwereld aan banden te leggen. De regels die later door Newton ontdekt zullen worden als ‘wetten’. Urizen is de schepper van de materiële wereld, maar wordt jaloers op die schepping en bestookt hem met zijn Wraak en zijn Recht. Hij dwingt de mensheid tot eenvormigheid en fantasieloosheid.
Zijn broer ‘the Eternal Prophet Los’ Uit The Book of Los daarentegen is het vuur van de Verbeelding, de Creativiteit en het Verlangen. Zijn opdracht is het om Urizens tegenstander te zijn. Hem in toom te houden. Vrijdenker Blake draait de gangbare moraal om: verlangen is niet zondig, het is integendeel net een onderdeel van het goddelijke. De kerkelijke moraal met de zeven doodzonden schept meer problemen dan dat ze er oplost. Maar ook Los is dit vergeten doorheen de eeuwen. Ook hij probeert zijn verlangen te beteugelen en vervalt in immobilisme. Beiden brengen hun tijdloze tijd door in Ulro, elk in zijn eigen vorm van verstarring.
Om hieruit los te komen, hebben ze een derde nodig: Luvah – de Liefde. Een christusfiguur die zich manifesteert in vergeving en zelf-opoffering en daarmee toont hoe emoties de verbeelding en de rede terug kunnen bevrijden. Hoe krachtig kwetsbaarheid is en hoe een uitgestoken hand het geweld kan doen ophouden. Een manier om naar de wereld te kijken die in deze tijden ook niet zou misstaan.
Door de visioenen en zijn vrijgevochten geloofsovertuigingen had Blake zijn leven lang last van grote hoogtes en diepe dalen. Tegen het einde van zijn leven beschouwden zijn tijdgenoten hem net niet waanzinnig. Het is pas na zijn dood dat zijn werk echt van invloed werd – op schrijvers als Yeates of Huxley, over Jung en Freud, via componisten als Benjamin Britten tot de Beat Poets van de jaren ’50 en de kunstenaars uit de tegencultuur uit de jaren ’60 als Bob Dylan, Jim Morrison tot U2 met de platen Songs of Innocence en Songs of Experience, of Philip Pullman’s His Dark Materials. Op Beven van Maria Milisavljevic. En op 2 meisjes ergens aan het begin van de jaren negentig. Dankuwel, Anneke.
Maria Milisavljević (°1982) is een Duitse toneelauteur, die ook als dramaturg en regisseur in o.a. het Verenigd Koninkrijk en Canadawerkte. Ze werd geboren in Duitsland, studeerde Engelse literatuur en kunstgeschiedenis en promoveerde in theaterwetenschappen. Haar veelbekroonde stukken werden in minstens tien talen vertaald en over de hele wereld opgevoerd.