Adriaan Van Aken
Surfer Rosa Begijntje

TEN TWEEDE IETS OVER DE MUZIEK

Ok, Van Aken, je hebt dus aan de ene kant dat verhaal van Timmermans (‘De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntjen’) en met die Pixies-plaat (Surfer Rosa), beschik je over een muzikale inspiratiebron die kan tellen. Dat bracht je tot de titel ‘Surfer Rosa Begijntje’. Interessant allemaal. Maar hoe krijg je die twee gecombineerd. En vooral: wie ga je daarvoor meebrengen?

DYNAMIEK

Als ik aan dynamische muziek denk (‘loud quiet loud’), dan denk ik hier te lande aan (het onlangs opgedoekte) Madensuyu en aan mijn oude verlangen om ooit eens samen te werken met de drummer van die band, Pieterjan Vervondel, die behalve een favoriet muzikant, ook een geliefd medemens van me is. Pieterjan bleek op iets nieuws te broeden, een entente met misschien wel de meest veelzijdige bassist die er bestaat, Mirko Banovic (ook bekend als ‘de bassist van Arno’). Een band die STILLL zou gaan heten, een naam die aangenaam contrasteert met de muziek die ze maken, dewelke gerust LUID mag worden genoemd.

SANTA MATER BEGGA

De Pixiesplaat bleek een dankbare inspiratiebron voor het maken van nieuwe nummers voor de voorstelling en de Timmermansnovelle voor het schrijven van nieuwe lyrics, want er wordt niet alleen gemusiceerd, maar ook uit volle borst gezongen bij STILLL. Met Het nieuwstedelijk treden we als label op voor hun eerst single met daarop het meest intense nummer uit de voorstelling, met recht de finale van onze show (‘Telephone Lines’) én het meest meezingbare nummer, de nu-al-zo-goed-als-een-hit ‘Santa Mater Begga’, waarop voor het eerst de toekomstige frontvrouw van STILLL te horen is, Prisca Agnes Nishimwe, in en om Het nieuwstedelijk bekend als ‘de zangeres van Geel Hesje’. Release date? Samen met de première op 2 februari. Of er ook letterlijk muziek van The Pixies in de show zit? Jawel. Eén nummer, maar ook tal van kleine referenties. Vraag PJ maar eens hoe hij zijn nieuwe drumkit heeft samengesteld! Het is niet overdreven te stellen dat je alleen al voor de muziek naar de voorstelling moet komen. Dat zeggen we natuurlijk (met recht!) over elk van onze voorstellingen, maar Surfer Rosa Begijntje is net iets concertanter. Ik heb namelijk heel veel extra ruimte voor muziek gecreëerd doordat de tekst voor het eerst in de geschiedenis van het gezelschap niet wordt uitgesproken, maar geprojecteerd. 

WAAROM ER ZO WEINIG GESPROKEN WORDT IN DE VOORSTELLING (EN WAAROM DAT NIET VEEL KWAAD KAN)

Door twee keer Willem Elsschot te bewerken voor muziektheater (‘Dwaallicht’ in 2010 en ‘Een Ontgoocheling’ in 2017) heb ik al doende een manier ontwikkeld om literatuur om te zetten in theatertekst. Door de tekst van bij het begin te ‘pakken’ op zijn muzikaliteit. Door zinnen uit hun hengsels te durven halen en om te zetten in zinsdelen, woordgroepen, losse woorden zelfs, die ik (deels om mezelf te amuseren, deels om de acteurs die de tekst zouden gaan zeggen alvast wat te beïnvloeden) op papier zette in de stijl van Paul Van Ostaijen ten tijde van ‘Bezette Stad’.

BEZETTE STAD

Ik speelde dus achter mijn computer een spel met lettertypes, lettergroottes en andere basic tekstverwerkingstools (genre ‘vet’, ‘cursief’ en ‘onderstreept’), wat als leuke bijwerking had dat ik er de dynamiek, de muzikaliteit, het dansante van de taal van Elsschot, een stukje mee kon tonen aan de gebruikers van de tekst (acteurs, muzikanten en andere teamleden).

KEYNOTE

Voor de bewerking van Felix Timmermans ‘Symforosa Begijntje’ ben ik ook zo te werk gegaan, maar dan met een publiek voor ogen, een publiek dat de bewerkte tekst niet zou gaan horen uit spelersmonden, maar zou gaan lezen tijdens de voorstelling. In Keynote (de powerpoint van Apple) kan je woorden niet alleen een opmaak en een plek op een pagina, maar ook een timing meegeven. Je kan woorden laten ‘verschijnen en verdwijnen’. Zo ontstaan er geanimeerde tekstslides, eenvoudige typografische composities die op zich al leuk zijn om naar te kijken en die in onze Surfer Rosa Begijntje-show in het groot worden geprojecteerd.

IETS ONTZETTEND GEVOELVOLS

Door er de livemuziek van STILLL onder te schuiven en acteurs Joke Emmers en Gert Jochems voor, achter en tussen de woorden te laten spelen (daar is het decor van gaasdoeken dat scenografe Saskia Louwaard uitwerkte, helemaal op voorzien!) brengen we de tekstslides (en dus het verhaal) verder tot leven en vermijden we dat het geheel ooit heilig, abstract of afstandelijk wordt. Integendeel. We zijn iets ontzettend gevoelvols aan het maken. Iets waarmee we Timmermans’ taal en verhaal naar ons gevoel veel eer mee aan doen. Wij hopen van harte dat u daar ook zo over denken gaat!Misschien dat u zich nu alvast afvraagt hoe dat nu eigenlijk zit met die acteurs? Als die een hele voorstelling lang niks zeggen (of toch weinig), wat staan die dan eigenlijk op scène te doen? Eerlijk gezegd heb ik mezelf dat ook héééééél lang afgevraagd (zo lang zelfs dat deze voorstelling twee jaar later in première gaat dan gepland, geheel los van eender welke pandemie). Maar morgen meer daarover. Over die spelers dus. En over Roel ook. Roel Swanenberg? Mijn regie-compaan! Daar moet het morgen zeker over gaan.

TEN VIERDE: WAT HEBBEN DIE SPELERS EIGENLIJK NOG TE DOEN?

Een voorstelling met de luide, dynamische livemuziek van STILLL en een bewerking van een Timmermanstekst die niet te horen maar te zien (te lezen) is middels projecties in een decor van gaasdoeken en welgemikt licht, dat is Surfer Rosa Begijntje. Maar deden daar nu ook geen toneelspelers in mee? Toch wel. En het vreemde was dat ze al vastlagen voor ik wist wat ik precies met hen aan zou vangen. Ik wist alleen maar dat ze erbij hoorden, voor de volle 100%.

Toen dramaturge Els Theunis de naam Joke Emmers liet vallen voor de rol van ‘Symforosa Begijntje’ (of ‘Surfer Rosa Begijntje’ zoals ze voor de voorstelling is herdoopt), had ik een soort ‘maar natuurlijk, wie anders?’-ervaring. Je hoeft geen genie te zijn om in Joke een goed begijntje te zien. Die blozende wangen hebben er zeker mee vandoen, maar vooral een soort vertederende blijheid in haar spel dat zo goed als 100% vrij is van ironie. Het is niet iedereen gegeven en bij dit verhaal meer dan een troef. Toen ik voor het eerst iets ging drinken met Gert Jochems om het over de rol van Martinus te hebben en ik hem al van ver zag aanwandelen met zijn rijzige gestalte, ging er zelfs een koude rilling over mijn rug. En een tweede toen ik hem in zijn vriendelijke, begrijpende blauwe ogen keek. Gert is Martinus. Simple comme ça. Dat hij van Lier afkomstig is en dus van kindsbeen af affiniteit heeft met Felix Timmermans, wist ik toen zelfs nog niet eens.

VRIENDELIJK ZIJN

Een van de redenen waarom ik van de Symforosa Begijntje-tekst houd, is dat er veelvuldig woorden in voor komen waar ik iets mee heb. Woorden als ‘vriendelijk’, ‘bedeesd’, ‘voorzichtig’ of een in onbruik geraakt prachtwoord als ‘traagzaam’. Ze komen allemaal meer dan één keer voor in de tekst. Naast het reeds vermelde woordje ‘stil’. Ik heb nooit veel gehad met theater dat over geweld en machtsverhoudingen gaat en dan zit je goed bij deze tekst, waar er net heel veel vrede is, geen jaloezie, geen ruzie, geen haat, misschien hooguit eens wat lichte wrevel. Dat sluit niet uit dat beide personages, het begijntje en Martinus (de tuinman van het begijnhof), allebei een gevaarlijk laagje hebben. Het zijn twee jonge mensen die bewust buiten de maatschappij leven en allebei op het punt staan om daar nog een stapje verder in te gaan. 

Interessante personages om met Gert en Joke rond samen te zitten. Maar als de tekst, niet alleen de dialogen, maar ook alle beschrijvende passages (zonder dewelke Timmermans geen Timmermans zou zijn), niet bedoeld is om te zeggen, wat moeten ze er dan mee aan?

SLUITSTUK

Het sluitstuk van de ploeg werd een tweede regisseur. Iemand die, in tegenstelling tot ikzelf, geen graten ziet in werken met spelers zonder tekst. Op voorspraak van collega Christophe kwam ik terecht bij Roel Swanenberg, een acteur / regisseur, maar daarnaast ook filmmaker, met een verleden bij de Queeste en goed bekend met Viewpoints (ik zou het een ‘methode’ van theater maken kunnen noemen, maar dat is het eigenlijk net niet, eerder iets dat je vooral zelf eens moet opzoeken, maar dat alleszins erg van pas gekomen is). Arriveren op de eerste repetitie deden we met een eerste versie van de tekstslides, de demo’s die de muzikanten voor ons hadden voorzien, maar ook met een eerste batch kostuums (de eerste gooi van costumière Joëlle Meersbergen) en een eerste gaasdoekje en lichtstand namens vormgeefster Saskia en technicus Bernard. De eerste lezing van de tekst was het bekijken van mijn slideshow (eerst in stilte, dan met muziek eroverheen), maar na de middag was het meteen met Roel en de spelers de vloer op. Voor anderssoortige theatermakers misschien een normale gang van zaken, voor mij compleet iets nieuws. Hoezo, we gaan niet eerst twee weken rond de tafel zitten lezen?

HET WONDER

Maar kijk! Het wonder (dat Roel min of meer had beloofd) geschiedde eigenlijk meteen. Na de eerste week hadden we al de eerste paar stukken van wat inmiddels bijna een affe voorstelling is. En al voor de kerstvakantie vond de eerste complete doorloop plaats. In wat niet minder dan een mum van tijd was, hadden we met zijn allen een soort levende / levendige vertelmachine ontwikkeld waarin het originele Timmermansverhaal en de twee originele personages middels het spel van acteurs en muzikanten almaar verder verstrengeld raakt met een ander, hedendaagser verhaal, eentje dat weinig woorden vergt. Heel postmodern allemaal, nu ik er even bij stil sta, maar dan op zo’n manier gebracht dat je daar volstrekt geen last van hebt. Enfin, dat hopen we tenminste. Kom het vooral zelf even verifiëren!

TEN VIJFDE / TEN SLOTTE OOK

Felix Timmermans’ novelle ‘De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntjen’ uit 1918, verscheen, net als zijn bekendste roman ‘Pallieter’ (1916), op een moment dat Europa in oorlog was of dat die oorlog op zijn minst nog stevig nazinderde. Het is één van vele redenen waarom beide boeken zo populair waren toentertijd. Ze gaan over vanalles en nog wat, maar vooral niet over de oorlog. We hebben hier met escapisme te maken (iets waar Timmermans vaak van werd beschuldigd), jawel, maar dan wel van escapisme van de zeer verdedigbare soort.

SEVENTIES

‘Pallieter’ werd in 1975 verfilmd en die verfilming vind je heden ten dage verrassend en wel terug op Netflix. Het tijdperk waarin het verhaal speelt werd niet aangepast voor de film, maar de thema’s uit ‘Pallieter’ waar de mensen zich in de seventies het makkelijkst mee konden verbinden werden wel extra uitgelicht / benadrukt door de makers. Zo maakt Pallieter aan het einde van de film een tochtje met een sportvliegtuigje over de streek rond Lier. Hij wil de loop van de Nete, een rivier die tegen zijn zin zal worden rechtgetrokken om transport over water te vergemakkelijken terwille van de oprukkende industrie, van bovenaf kunnen bekijken. In die scène zie je voor het eerst in de film niet de uitbundige natuur waar Pallieter zich zo in thuisvoelt, maar zie je vanuit zijn ogen visionaire beelden van de rokerige fabrieken die er later zullen worden gebouwd. Een beetje een 1 op 1-actualisering, maar dan wel eentje die mij als 21ste-eeuwse klimaatcrisisbelever best veel deed.

COMPLEXER / GEVAARLIJKER

In onze voorstelling ‘Surfer Rosa Begijntje’ zit de actualisering iets complexer in mekaar. In tegenstelling tot het spel van de acteurs, wordt de (geprojecteerde) Timmermanstekst niet in een andere tijd gesitueerd. Wel heb ik in de tekstbewerking wat gesnoeid in het aandeel christelijke symboliek (die er soms nogal dik op lag naar hedendaagse normen) en heb ik de taal wat gemoderniseerd, zonder evenwel aan de woorden, begrippen en zinnen te raken die nog steeds mooier of juister klinken in het oude Nedervlaams van Timmermans. In een woord als ‘muziekgeruisch’ bijvoorbeeld blijft de ‘sch’ gewoon staan omdat die klank / dat woordbeeld de muziek net extra doet ruisen. In de voorstelling actualiseren we de tekst in de eerste plaats door er hedendaagse muziek tegenover te plaatsen die de tekst anders inkleurt en zo ondermeer iets wegneemt van de soms wat naïef aandoende tekst. Ook Joke Emmers brengt middels haar acteerwerk wat extra gevaar aan in het Symforosa-personage, dat bij ons dus ‘Surfer Rosa’ heet, ook een ingreep die kan tellen natuurlijk! 


VANDAAG


Zoals ik eerder schreef, beseften we tijdens het maken en spelen van de voorstelling met de minuut sterker dat we met personages te doen hadden, die, hoe onschuldig ze ons ook voorkomen, toch echt wel buiten de maatschappij leven (uit vrije keuze!) en op het punt staan daar nog een stapje verder in te gaan. Ook dat klinkt heel erg ‘vandaag’ als je het mij vraagt. Maar het meest van nu - daar begon ik deze blog ook mee - is misschien wel onze hoge nood om te ontsnappen. Om het eens - al is het maar even - niet over de pandemie te moeten hebben, maar om een verhaal te beleven dat, om maar één ding te noemen, 100% consumentismevrij is. En dàt op muziek die op veel momenten heel bevrijdend rockt. Die maakt dat je dansen wil. Of iets wil afbreken. Zodat er iets schoners voor in de plaats kan komen.

GOEDE LUIM

Het is alvast een mogelijke verklaring voor de ontzettend goede luim die er van de ploeg achter de voorstelling uitgaat. Het feit dat dit verhaal en de muziek van STILLL ons al goed twee maanden verbinden, wat er een proces van maakte dat op alle gebied op rolletjes liep. Daar schuilt natuurlijk ook een gevaar in. Toen er bij de doorloop van vrijdag een eerste maal publiek in de zaal zat van buiten de ploeg, ontviel mij dan ook de zin: ‘bedankt om te komen, want we hebben dringend nood aan niet-ingewijde kijkers, aangezien we zelf nogal fan zijn van wat we gemaakt hebben’. Morgen (maandag) en dinsdag staan er twee publieke try-outs op het programma. Nog twee dagen om de deugdelijkheid van onze show te checken en in één moeite door de deugdelijkheid van ons goede gevoel. 


GLACIATOR


Niettemin: hail to the team! En dan vooral aan zij die nog geen shoutout of andere vermelding ontvingen in deze opeenvolging van Surfer Rosa Begijntje-blogs. Aan technicus Bernard Peeters bijvoorbeeld, die als eerste door had dat het wel eens leuk zou kunnen worden met deze ploeg, alsook met de middelen die te zijner beschikking kwamen om zijn ding mee te doen tijdens de show. Behalve van licht spreken we dan over ondermeer een zogenaamde ‘glaciator’ en twee windmachines. Een shoutout aan geluidsman Tom Buys ook, die, ondanks zijn wat ongelukkige taak om (behalve het mixagewerk) de decibels in de gaten te houden, want ook al blijven we perfect binnen de geluidsnormen, OPEK heeft zelden zo geschud en gebeefd als de afgelopen weken en maanden. Hail!

Beste groet,Adriaan PS:

Iets anders dat ik nog ter geruststelling kan melden is dat onze voorstelling een stuk minder lang en uitgesponnen is als deze blog lang en uitgesponnen is (zeker naar sociale media-normen). De laatste paar doorlopen klokten we af op een prima 1 uur en 5 minuten. Wie dat dan weer kort vindt voor een theatervoorstelling, beloof ik dat we dat helemaal goed zullen maken door die 65 minuten zo intens mogelijk te maken.